Lola, 76 jaar, was op weg naar huis na haar ochtendwandeling toen de stroom uitviel. Toen ze de lift instapte, knipperde het licht één keer en plotseling was alles pikdonker. Gevangen tussen de derde en vierde verdieping drukte Lola herhaaldelijk op de noodknop, maar er kwam geen reactie. Haar mobiele telefoon had geen bereik.
Zonder te weten hoe lang ze daar zou blijven en zonder externe referentiepunten, begon ze te voelen hoe de lucht zwaar werd en paniekerige gedachten door haar hoofd raasden. Naarmate de uren verstreken, nam het gevoel van machteloosheid en kwetsbaarheid toe. Ze herinnerde zich dat ze had gelezen hoe belangrijk het was om kalm te blijven, maar de totale duisternis en stilte maakten elke minuut tot een beproeving van haar psychische weerbaarheid.
Het verhaal van Lola, dat door honderden mensen is meegemaakt als gevolg van de historische stroomstoring die een groot deel van Spanje en Portugal heeft getroffen, illustreert hoe dit soort ongelukken menselijke kwetsbaarheden aan het licht brengen die de psychologie ons kan helpen begrijpen. Een extreme beproeving, zowel fysiek als emotioneel.
De eerste minuut is cruciaal
Over het algemeen worden dergelijke episodes in verband gebracht met acute stress die paniek veroorzaakt door drie belangrijke factoren: isolatie, duisternis (als er geen elektriciteit is) en verlies van controle. Want opgesloten zitten in een lift betekent veel meer dan alleen immobiliteit: het verstoort de normale perceptie van tijd en ruimte, waardoor een omgeving ontstaat die extreme emotionele reacties in de hand werkt.
De kleine afgesloten ruimte, de plotselinge duisternis en de onmogelijkheid om contact met de buitenwereld te maken vormen een reeks prikkels die claustrofobie, paniekaanvallen en dissociatieve toestanden in de hand werken.
De eerste minuut is meestal cruciaal: de persoon beoordeelt snel of hij controle heeft over de situatie. Als dat niet het geval is – omdat de noodknop niet reageert of de communicatie is uitgevallen – treedt een acute stressreactie op. Deze houdt aan en veroorzaakt een staat van alertheid.
Sinds het baanbrekende stressmodel dat in 1956 door de Oostenrijks-Hongaarse fysioloog en arts Hans Selye werd voorgesteld, wordt aangenomen dat elke plotselinge verandering of waargenomen bedreiging een alarmreactie in het lichaam activeert. Deze reactie is niet alleen psychologisch, maar ook intens fysiologisch en zet een reeks automatische mechanismen in gang die evolutionair zijn ontworpen om het voortbestaan te garanderen.
“Vechten of vluchten”-reactie
Wanneer een persoon wordt geconfronteerd met een onverwachte en potentieel gevaarlijke situatie van deze aard, activeert het autonome zenuwstelsel de hypothalamus-hypofyse-bijnier-as (HPA), waardoor een reeks snelle biochemische veranderingen op gang komt.
Allereerst neemt de afscheiding van adrenaline en noradrenaline toe, neurotransmitters die het lichaam voorbereiden op een ‘vecht- of vluchtreactie’. Deze reactie veroorzaakt op zijn beurt hartkloppingen, een verhoging van de bloeddruk, overvloedig zweten en in veel gevallen hyperventilatie.
Tegelijkertijd begint de geest op cognitief niveau te werken volgens een patroon van hyperalertheid, waarbij de aandacht wordt gericht op bedreigende signalen en het vermogen om de situatie rationeel te beoordelen afneemt.
Dit proces, dat bekend staat als activering van het acute stressresponssysteem, is adaptief in situaties van direct fysiek gevaar, maar kan disfunctioneel zijn in omgevingen waar de dreiging meer wordt waargenomen dan dat deze reëel is, zoals bij een stroomstoring in de stad of een tijdelijke opsluiting.
Het onvermogen om deze energie kwijt te raken door fysieke actie (bijvoorbeeld vluchten) leidt tot een interne opbouw van emotionele en fysiologische spanning, waardoor het risico op paniekreacties toeneemt.
In de specifieke context van een langdurige stroomstoring waarbij mensen vastzitten in liften, is waargenomen dat als de bedreigende prikkel aanhoudt en het individu er niet in slaagt de situatie op een adaptieve manier cognitief te herinterpreteren, het lichaam in een staat van fysiologische hyperactiviteit kan komen. Deze aanhoudende activering van het stressresponssysteem verhoogt de kwetsbaarheid voor het ontwikkelen van stoornissen zoals posttraumatische stressstoornis (PTSS) en andere gerelateerde angststoornissen.
Daarom is inzicht in deze psychofysiologische keten essentieel voor het ontwerpen van effectieve interventies, zowel tijdens het kritieke moment (terwijl de persoon nog vastzit) als daarna, om het herstel te vergemakkelijken. Het herstellen van het gevoel van controle en innerlijke veiligheid wordt een sleutelfactor voor het versterken van de emotionele veerkracht bij extreme gebeurtenissen van opsluiting en isolatie.
Verzwarende factoren
Kortom, mensen die vastzaten tijdens de stroomuitval werden blootgesteld aan een combinatie van factoren die samen het ontstaan van paniekreacties bevorderden. De plotselinge en totale duisternis nam alle visuele referentiepunten weg, waardoor het gevoel van kwetsbaarheid en isolatie toenam.
Tegelijkertijd versterkte de onmogelijkheid om met de buitenwereld te communiceren de onzekerheid over de ernst van de situatie, waardoor catastrofale gedachten over de reddingsduur en de eigen veiligheid werden geactiveerd. Daar kwam nog eens de gedwongen immobiliteit bij: het onvermogen om te bewegen of de omstandigheden actief te veranderen versterkte het gevoel van totale controleverlies, een klassieke trigger voor extreme paniekreacties.
In dit soort situaties kan de emotionele reactie ook afhangen van het feit of de persoon alleen is of in gezelschap. In sommige gevallen kan de aanwezigheid van andere getroffenen samenwerking, wederzijdse steun en emotionele regulering bevorderen.
Als echter een van de personen aan de paniek toegeeft, kan zijn toestand snel overslaan op de anderen, waardoor de collectieve crisis wordt versterkt. Zo wordt de lift, een kleine, afgesloten ruimte die aan tal van stressfactoren is blootgesteld, een scenario dat zich bij gebrek aan adequate interventie gemakkelijk leent voor een ongecontroleerde emotionele escalatie.
Een oproep tot meer veerkracht
Afgezien van de schrik moet deze ervaring worden gezien als een wake-upcall voor de veerkracht van steden. Het volstaat niet om zeer efficiënte systemen te ontwerpen: er moet ook worden voorzien in scenario’s voor extreme storingen en zowel de infrastructuur als de individuen moeten worden voorbereid om doeltreffend te reageren.
Echt veerkrachtige samenlevingen zijn niet alleen bestand tegen schokken, maar leren ook ervan en worden er sterker door. Daarom zou de opname van stedelijke protocollen en het opzetten van basisopleidingen in emotionele zelfregulering bij noodsituaties een even cruciale maatregel kunnen zijn als technische verbeteringen aan reddingssystemen.
Want urenlang vastzitten in een lift is niet alleen een technisch ongeval, maar ook een diepe menselijke uitdaging. De duisternis, het isolement en het gebrek aan controle stellen ieders emotionele stabiliteit op de proef. Vanuit de psychologie maakt het begrijpen van deze reacties het mogelijk om betere preventie-, begeleidings- en herstelsystemen te ontwerpen.
